Sizin ağlınıza heyranam ee. Əvvəl özünüz təbərrük haqda hədislər gətirirsiz və hətta yazırsız ki:
bir saat keçməmiş isə yazırsız ki, təbərrük etmək olmaz.
Məsələ bundadır ki, Siz heç Azərbaycan dilində oxuduğunuzu da düz başa düşə bilmirsiz, çünki bu (Siz gətirdiyiniz) hissədə əl Şatibi peyğəmbərin əşyalarına təbərrük etmək haqda yazmır, səhabələrin əşyalarına təbərrük etmədən yazır. İndi mən bütün mətni gətirərəm ki, hamı oxuya bilsin (Siz isə inanmıram ki, nəsə başa düşəsiz. Bilirəm ki, inadkarlıq gözünüzü bağlayıb, ona görə də belə səhvlər edirsiz, mətni qısa, Sizə lazım olan yerini gətirirsiz.).
Imam Şatibi, rahiməhullah, mövzu ilə əlaqədar deyir:
والثالث أنه ثبت في الصحاح عن الصحابة رضى الله عنهم أنهم يتبركون بأشياء من رسول الله صلى الله عليه وسلم
ففى البخارى عن ابى جحيفة رضى الله عنه قال خرج علينا رسول الله صلى الله عليه وسلم
بالهاجرة فأتى بوضوء فتوضأ فجعل الناس يأخذون من فضل وضوئه فيتمسحون به الحديث وفيه كان إذا توضأ يقتتلون على وضوئه وعن المسور رضى الله عنه في حديث الحديبية وما انتخم النبى صلى الله عليه وسلم
نخامة إلا وقعت في كف رجل منهم فذلك بها وجهه وجلده وخرج غيره من ذلك كثيرا في التبرك بشعره وثوبه وغيرهما حتى انه مس بإصبعه أحدهم بيده فلم يحلق ذلك الشعر الذي مسه عليه السلام حتى مات
وبالغ بعضهم في ذلك حتى شرب دم حجامته - إلى أشياء لهذا كثيرة فالظاهر في مثل هذا النوع أن يكون مشروعا في حق من ثبتت ولايته واتباعه لسنة رسول الله صلى الله عليه وسلم
وأن يتبرك بفضل وضوئه ويتدلك بنخامته ويستشفى بآثاره كلها ويرجى نحو مما كان في آثار المتبوع الأصل صلى الله عليه وسلم
Üçüncüsü: Səhabədən gələn səhih rəvayətlərə görə sabit olmuşdur ki, onlar peyğəmbərin, salləllahu aleyhi va səlləm, əşyaları ilə təbərrük ediblər.
Buxaridə Əbi Cuheyfədən gələn rəvayətdə deyilir:
“Gündüz vaxtı peyğəmbər, salləllahu aleyhi va səlləm, bizim yanımıza gəldi. Dəstəmaz almaq üçün ona su gətirildi və dəstəmaz aldı. İnsanlar onun dəstəmaz suyundan artıq qalan hissəsini alıb üstlərinə sürtürdülər...” (əl-hədis) [1] , eləcədə rəvayət olunur ki, “...sanki dəstəmaz suyu üçün öz aralarında çatışırdılar.” [2]
Misvərdən, radiyallahu anh, rəvayət olunan Hüdeybiyyə hədisində deyilir: “Peyğəmbərin, salləllahu aleyhi va səlləm, ağzından çıxan şey mütləq səhabədən birinin əlinə düşərdi və o da onu bədəninə və üzünə sürərdi.”[3] Başqaları da onun saçı və paltarı və ya bu ikisindən başqaları ilə təbərrük etmək barədə də hədislər[4] rəvayət ediblər. Hətta o, öz barmaqları ilə səhabələrdən birinin saçına toxunmuşdu və o səhabə həmin yeri ölənə qədər qırxmadı.[5] Onların bəziləri də bundan daha da irəli gedərək peyğəmbər, salləllahu aleyhi va səlləm, qan aldırdığı zaman onun qanını içmişdir.[6] Buna bənzər şeylər çoxdur. Bu növ şeylərin zahirindən görünür ki, vəliliyi və peyğəmbərin, salləllahu aleyhi va səlləm, sünnətinə tabeçiliyi sabit olan kəslər haqqında da eyni şey məşrudur (yəni onlarla da təbərrük etmək bu dəlillərə görə ilk baxışda caiz görünə bilər), yəni dəstəmaz suyundan təbərrük etmək olar, ağız suyu ilə sürtmək olar və yaxud da onun əşyaları ilə şəfa tapmaq olar. Eyni şeyləri əslə (yəni peyğəmbərə), salləllahu aleyhi va səlləm, tabe olanların da əsərləri ilə etmək olar.
إلا أنه عارضنا في ذلك أصل مقطوع به في متنه مشكل في تنزيله وهو أن الصحابة رضى الله عنهم بعد موته عليه السلام لم يقع من أحد منهم شىء من ذلك بالنسبة إلى من خلفه إذ لم يترك صلى الله عليه وسلم
بعده في الأمة افضل من أبى بكرالصديق رضى الله عنه فهو كان خليفته ولم يفعل به شىء من ذلك ولا عمر رضى الله عنهما وهو كان أفضل الأمة بعده ثم كذلك عثمان ثم على ثم سائر الصحابة الذين لا أحد أفضل منهم في الأمة ثم لم يثبت لواحد منهم من طريق صحيح معروف أن متبركا تبرك به على أحد تلك الوجوه
أو نحوها بل اقتصروا فيهم على الاقتداء بالأفعال والأقوال والسير التي اتبعوا فيها النبى صلى الله عليه وسلم
فهو إذا إجماع منهم على ترك تلك الأشياء
Lakin biz görürük ki, bu məsələdə ifadəsi qəti olan, fəqət tətbiqində problem olan bir əsl ilə ziddiyətə düşürük. Bu isə budur ki, peyğəmbərin, salləllahu aleyhi va səlləm, vəfatından sonra səhabədən heç birindən, özündən sonra gələnlər üçün belə bir şey görülməmişdir. Çünki peyğəmbər, salləllahu aleyhi va səlləm, ümmət içində Əbu Bəkr əs-Siddiqdən, radiyallahu anh, daha fəzilətli birini tərk etməmişdir. O, peyğəmbərin, aleyhis sələm, xəlifəsi idi. (Peyğəmbərə edildiyi kimi) ona belə bir şey edilməmişdi, nə də Ömərə, Allah hər ikisindən də razı olsun, (belə bir şey edilməmişdi). O isə Əbu Bəkrdən sonra ümmətin ən fəzilətlisi olmuşdur. Eynilə ondan sonra Osman və ondan sonra da Əli və daha sonra isə ümmətdən heç birinin onlardan fəzilətli olmadığı digər səhabələrin heç birinə belə bir şey edilməmişdi. Onlardan heç biri üçün bunlardan hər hansı bir vəchdə və yaxud buna bənzər şəkildə təbərrük edilməsi səhih və məşhur şəkildə sabit olmamışdır. Əksinə onların əməllərinə və sözlərinə və peyğəmbərə, salləllahu aleyhi va səlləm, ittibada izlədikləri yola yabe olmaqla kifayətləniblər. Bu isə bu əşyaları tərk etmək barəsində onların göstərdikləri bir icmadır.
وبقى النظر في وجه ترك ما تركوا منه ويحتمل وجهين أحدهما أن يعتقدوا في الاختصاص وان مرتبة النبوة يسع فيها ذلك كله للقطع بوجود ما التمسوا من البركة والخير لأنه عليه السلام كان نورا كله في ظاهره وباطنه فمن التمس منه نورا وجده على أي جهة التمسه بخلاف غيره من الأمة - وإن حصل له من نور الاقتداء به والاهتداء بهديه ما شاء الله - لا يبلغ مبلغه على حال توازيه في مرتبه ولا تقاربه فصار هذا النوع مختصا به كاختصاصه بنكاح ما زاد على الأربع وإحلال بضع الواهبة نفسها له وعدم وجوب القسم على الزوجات وشبه ذلك فعلى هذا المأخذ لا يصح لمن بعده الاقتداء به في التبرك على احد تلك الوجوه ونحوها ومن اقتدى به كان اقتدؤه بدعة كما كان الاقتداء به في الزيادة على أربع نسوة بدعة
O zaman səhabələrin bunları tərk etməklərinin səbəbinə baxaq. Burda iki ehtimal vardır:
Birinci (ehtimal): Onlar təbərrükün peyğəmbərə xas olduğuna etiqad edirdilər. Bu şeylər peyğəmbərlik mərtəbəsində ola bilər. Çünki istənilən xeyir və bərəkətin peyğəmbərdə, aleyhis-sələm, olduğu məlumdur. Çünki peyğəmbərin tamamı, zahiri də, batini də nurdur. Kim onda nur axtararsa, dilədiyi şəkildə nuru tapa bilər. Lakin bundan fərqli olaraq digərləri –hətta Allahın istəyi ilə peyğəmbəri rəhbər edinmək və onun hidayəti ilə hidayətlənmək nuru onlarda hasil olsa da - peyğəmbər kimi deyildir. Heç bir halda onun dərəcəsinə çatıb onun mərtəbəsinə yetişə bilməzlər. Heç yaxınına belə düşə bilməzlər. Aydın olur ki, bu növ şeylər ona məxsusdur. Necəki dörd qadından çoxu ilə evlənmək, özünü ona hibə edən qadının ona halal olması[7] və zövcələri haqqında adil davranmanın ona vacib olmaması[8] peyğəmbərə, salləllahu aleyhi va səlləm, məxsusdur. Ondan sonra başqaları haqqında bu şəkillərdən biri ilə və ya buna yaxın şəkildə təbərrük barəsində peyğəmbəri dəlil gətirmək səhih deyildir. Kim onu bu məsələdə özünə rəhbər edərsə, onun bu tabeçiliyi bir bidətdir, necəki dörd qadından çoxu ilə evlənməkdə peyğəmbərə tabe olmaq da bidətdir.
الثاني أن لا يعتقدوا الاختصاص ولكنهم تركوا ذلك من باب الذرائع خوفا من أن يجعل ذلك سنة - كما تقدم ذكره في اتباع الآثار - والنهى عن ذلك او لان العامة لا تقتصر في ذلك على حد بل تتجاوز فيه الحدود وتبالغ بجهلها في التماس البركة حتى يداخلها المتبرك به تعظيم يخرج به عن الحد فربما اعتقد في المتبرك به ما ليس فيه وهذا التبرك هو أصل العبادة ولأجله قطع عمر رضى الله عنه الشجرة التى بويع تحتها رسول الله صلى الله عليه وسلم
بل هو كان اصل عبادة الأوثان في الأمم الخالية - حسبما ذكره أهل السير – فخاف عمر رضى الله عنه أن يتمادى الحال في الصلاة إلى تلك الشجرة حتى تعبد من دون الله
فكذلك يتفق عند التوغل في التعظيم
ولقد حكى الفرغانى مذيل تاريخ الطبرى عن الحلاج أن أصحابه بالغوا في التبرك به حتى كانوا يتمسحون ببوله ويتبخرون بعذرته حتى أدعوا فيه الإلهية تعالى الله عما يقولون علوا كبيرا
İkinci (ehtimal): Səhabə təbərrükün peyğəmbərə xas olduğuna etiqad etmirdilər, lakin onlar bunun bir sünnət, alışqanlıq halına gəlməsindən qorxaraq ora aparan yolları bağlamaq məqsədi ilə tərk etmişlər –necəki bunu əvvəldə zikr etmişdik- və bunu etməyi nəhy etdilər. Və yaxud da (bunu tərk etməklərinin səbəbi) adi xalq kütləsi müəyyən bir çərçivədə durmazlar, əksinə təcavüz edərək həddi aşarlar və cahillikləri səbəbi ilə təbərrük işində ifrata vararlar. Hətta təbərrük etdiyi şeyi də bura daxil edərək təzim edər və bununla həddi aşarlar. Bəlkə də təbərrük etdiyi şeydə olmayan şeylərə də etiqad bəsləyər. Belə bir təbərrük isə ibadətin əslidir. Məhz buna görə də Ömər, radiyallahu anh, altında peyğəmbərə, salləllahu aleyhi va səlləm, beyət edilmiş ağacı kəsdirmişdir. Siyər alimlərinin zikr etdiyi kimi bu cür təbərrük bütlərə ibadətin əslini təşkil edir. Ömər, radiyallahu anh, bu ağacın altında namaz qılınmağa davam edildiyi təqdirdə bu ağaca Allah yerinə ibadət edilməsindən qorxmuşdur. Necəki təzimdə həddi aşmağın nəticəsi belə olur.
Tabarinin “Tarix” kitabına zeyl yazan əl-Fərğani[9] , Həllac[10] haqqında rəvayət edir ki, onun dostları onunla təbərrük etməkdə həddi o qədər aşdılar ki, sonunda onun sidiyini üstlərinə sürtdülər və nəcisinin buxarını qoxuladılar. Hətta onun ilah olduğunu da iddia etdilər. Allahu Təalə onların söylədiklərindən uca və böyükdür!
ولأن الولاية وإن ظهر لها في الظاهر آثار فقد يخفى أمرها لانها في الحقيقة راجعة إلى أمر باطن لا يعلمه إلا الله فربما ادعيت الولاية لمن ليس بولى او ادعاها هو لنفسه أو أظهر خارقة من خوارق العادات هي من باب الشعوذة لا من باب الكرامة او من باب
أو الخواص أو غير ذلك والجمهور لا يعرف الفرق بين الكرامة والسحر فيعظمون من ليس بعظيم ويقتدون بمن لا قدوة فيه - وهو الضلال البعيد - إلى غير ذلك من المفاسد
فتركوا العمل بما تقدم - وإن كان له أصل - لما يلزم عليه من الفساد في الدين
Vəliliyin bəzi zahiri əlamətləri üzdə görünsədə, əsl mahiyyəti gizlidir. Vəliliyin mahiyyəti həqiqətdə onun batinindədir və bunu Allahdan başqa heç kəs bilməz. Bəzən də vəli olmayan kəsin övliyadan olduğu iddia edilmişdir, və ya özü özünün vəli olduğunu iddia etmişdir. Və yaxud da vəli olduğu zənn edilən kəs fövqəladə şeylər etmişdir. Lakin bu sehr, göz bağlamaq növlərindəndir, kəramət növündən deyildir və yaxud da xüsusi bir şeydir və ya tam başqa bir şeydir. İnsanların çoxu isə sehr ilə kəramətin arasındakı fərqi bilməzlər və nəticədə təzimə layiq olmayan şeyə təzim edərlər, əslində bir nümunə olmayan bir şeyi özlərinə nümunə götürərlər – bu isə böyük bir zəlalətdir- və bir çox digər fəsadlara düşərlər.
Səhabələr yuxarıda göstərilən əməli – hər nə qədər də bir əslə dayansada – dində fəsada səbəb olması qorxusu ilə tərk etmişlər.
وقد يظهر باول وهلة أن هذا الوجه الثاني راجح لما ثبت في الأصول العلمية أن كل قربة أعطيها النبى صلى الله عليه فإن لأمته أنموذجا منها ما لم يدل دليل على الاختصاص
إلا أن الوجه الأول أيضا راجع من جهة أخرى وهو إطباقهم على الترك إذ لو كان اعتقادهم التشريع لعمل به بعضهم بعده او عملوا به ولو في بعض الأحوال إما وقوفا مع أصل المشروعية وإما بناء على اعتقاد انتقاء العلة الموجبة للامتناع
وقد خرج ابن وهب في جامعه من حديث يونس بن يزيد عن ابن شهاب قال حدثنى رجل من الأنصار أن رسول الله صلى الله عليه وسلم
كان إذا توضأ أو تنخم ابتدر من حوله من المسلمين وضوءه ونخامته فشربوه ومسحوا به جلودهم فلما رآهم يصنعون ذلك سألهم لم تفعلون هذا قالوا نلتمس الطهور والبركة بذلك
فقال رسول الله صلى الله عليه وسلم
من كان منكم يحب أن يحبه الله ورسوله فليصدق الحديث وليؤد الأمانة ولا يؤذ جاره فإن صح هذا النقل فهو مشعر بأن الأولى تركه وأن يتحرى ما هو الآكد والاحرى من وظائف التكليف ولا يلزم الإنسان في خاصة نفسه ولم يثبت من ذلك كله إلا ما كان من قبيل الرقية وما يتبعها او دعاء الرجل لغيره على وجه سيأتى بحول الله
فقد صارت المسئلة من أصلها دائرة بين أمرين أن تكون مشروعة فدخلت تحت حكم المتشابه والله أعلم
İlk baxışda ikinci ehtimalın racih/tərcihə daha uyğun olduğu görünə bilər, çünki üsul elmində sabit olmuşdur ki, peyğəmbərin, salləllahu aleyhi va səlləm, etdiyi bütün qürbət (Allaha yaxınlaşdırıcı) əməlləri peyğəmbərə xas bir əməl olmasına dair dəlil olmadığı təqdirdə bütün ümmət üçün bir nümunədir.
Lakin bunu da qeyd etmək lazımdır ki, birinci ehtimal şəkli də başqa bir tərəfdən racihdir/tərcihə layiqdir. Çünki səhabələrin hamısı bu əməli tərk etmişdir. Əgər onlar bu əməlin məşru olduğuna etiqad etsəydilər, heç olmazsa onlardan bəziləri buna əməl edərdilər, yaxud da əsldəki məşruluğa uyğun olaraq və yaxud da bunu etməkdən çəkindirən səbəbin olmaması etiqadına əsasən bəzi hallarda buna əməl edərdilər.
İbn Vəhb “Cami” adlı əsərində Yunus ibn Yezidin İbn Şihabdan etdiyi bu rəvayəti qeyd etmişdir:
“Mənə ənsardan bir adam rəvayət etdi ki, rasulullah, salləllahu aleyhi va səlləm, dəstəmaz aldığı və ya ağzını və burnunu təmizlədiyi zaman, ətrafında olan müsəlmanlar dərhal onun dəstəmaz suyundan və ya artığından içər və onu bədənlərinə sürtərdilər. Onların bu davranışlarını gördükdə isə (peyğəmbər) onlardan soruşdu: “Bunu nə üçün edirsiniz?” Dedilər: “Bununla təmizliyi və bərəkəti diləyirik”. Rasulullah, salləllahu aleyhi va səlləm, buyurdu: “Sizdən kim onu Allahın və rasulunun sevməsini diləyərsə, sözü söylədiyi zaman doğru söyləsin, əmanəti versin və qonşusuna əziyət etməsin.”[11] Əgər bu nəql səhihdirsə göstərir ki, təbərrükü tərk etmək, daha vacib olanları axtarmaq və mükəlləfin vəzifələri içində ən uyğun olanı etmək daha xeyirlidir. İnsanın yalnız özü üçün xas olaraq bir şey etməsi lazım deyildir. Bütün bunlardan yalnız bəzi növ əfsunlar üçün oxumaq və buna tabe olan məsələlər və bir kəsin başqası üçün dua etməsi kimi məsələlər sabit olur. Allahın köməyi ilə bunlar irəlidə gələcəkdir.
Aydın oldu ki, məsələlərin əsli iki hal arasındadır və bunlardan biri məşru olmasıdır. Fəqət bu mütəşabih hökmündədir. Ən doğrusunu isə Allah bilir!
“əl-İtisam” 2/284-293
- Buxari, “Kitəb əl-Vudu” (rəq: 187), “Kitəb əs-Salət” ( bab əs-salət fi saub əl-ahmar, rəq: 376, bab əs-sutra biməkkə va ğayrihə, rəq: 501) “Kitəb əl-Mənaqib” ( rəq: 3553, 3566), “Kitəb əl-Libəs” (rəq: 5859). “Fəthul-Bari”, (rəq: 187, 501, 3553, 3566). Nəsai, (503)
- Buxari, “Kitəb əl-Vudu” (rəq: 189), Misvər və Mahmud bin ər-Rabidən, radiyallahu anyumə, rəvayət edilən hədis.
- Hədisi Buxari rəvayət edir, “Kitəb əş-Şurut”, (rəq: 2731, 2732), “Fəthul-Bari” əsərində də eyni nömrələrdədir. “Siyəru İbn Hişam”, 3/361-362, Darul-Hidayə, Misir.
- Muslim Ənəsdən rəvayət etmişdir, “Kitəb əl-Fədail”, (2324, 2325),
- Tabarani, “əl-Kəbir”(17/84), Beyhəqi, “əd-Dəlail”, (6/215-216), bunu eləcədə əl-Bəğavi, İbn Məndə və Əbu Nueym “əl-Marifə”də (4/997, 2029-2030, rəq: 5016, 5101) rəvayət ediblər. Sənədində məchul ravi vardır. (bax: “əl-İsabə”, (2/527). Buna bənzər başqa rəvayət isə Malik ibn Umeyr əş-Şairdən “Mucəm əs-Sahabə” (13/4669, rəq: 1767) kitabında varid olmuşdur. Eləcədə əl-Bəğavi, əl-Həsən ibn Sufyan , Tabarani və Əbu Nueym bunu “əl-Marifət əs-Sahabə” (5/2476, rəq: 6029) əsərində rəvayət ediblər. Sənədi zəifdir.
Lakin digər rəvayətlərə görə isə bu hadisə Əbi Məhzuraya baş vermişdir. bax: Əhməd, (3/408-409), Əbu Davud, (500), İbn Macə, (708), Nəsai, (2/7), Daraqutni, (1/234-235), əl-Beyhəqi, (1/393-394) - Əl-Bəzzar, “Müsnəd” (3/145, rəq: 2436...), əl-Hakim, “Müstədrək” (3/554), Tabarani, “ət-Təlxis əl-Hubeyr”, (1/30), Əbu Nueym, “əl-Hilyə”, (1/329-330), Beyhəqi “əl-Kubra” (7/67), Musa ibn İsmaildən, o da Huneyd ibn əl-Qasimdən, o isə Amir ibn Abdullah ibn Zubeyrdən, o isə atasından rəvayət etmişdir. Bəzzar deyir: “İbn Zubeyrdən başqa şəkildə də rəvayət olunmuşdur.” Bax: Daraqutni, “əs-Sünən”, (1/228), Əbi Nueym, “əl-Hilyə” (1/330), məzkur rəvayət yolunda isə Huneyd – və ya Cuneyd – ibn əl-Qasim vardır, onda bir bəis yoxdur, lakin İbn Hacərin də “ət-Təlxis”də (1/30) dediyi kimi elmdə məşhur olmamışdır. əl-Heysəmi isə “əl-Mucmə” də (8/270) deyir: “Bunu Tabarani və Bəzzar müxtəsər rəvayət etmişdir. Bəzzarın rəvayət etdiyi hədisin raviləri “Səhih”in raviləridir, Cuneyd ibn əl-Qasimdən başqa, o isə siqadır.” Suyuti isə “Mənahil əs-Suffə”də (rəq: 72) sənədinin ceyyid olduğunu deyir.
- “Ey Peyğəmbər! Mehrlərini verdiyin zövcələrini, Allahın sənə bəxş etdiklərindən sahib olduğun cariyələri, səninlə birlikdə hicrət etmiş əmin qızlarını, bibilərinin qızlarını, dayın qızlarını, xalalarının qızlarını, habelə Peyğəmbər onunla evlənmək istədiyi təqdirdə özünü Peyğəmbərə bağışlayan hər hansı bir mömin qadını sənə halal etdik. Sonuncu digər möminlərə deyil, yalnız sənə məxsusdur. Onlara zövcələri və sahib olduqları cariyələr barəsində nəyi vacib buyurduğumuzu bilirik. Belə etdik ki, sənə bir çətinlik olmasın. Allah Bağışlayandır, Rəhmlidir.” (Əhzab, 50)
- Bu sabit deyildir, Kitabın təhqiqini etmiş Şeyx Məşhur ibn Həsən Al Salman qeyddə racih olan görüşə görə bunun peyğəmbərə də vacib olduğunu qeyd edir və bunun üçün bir çox hədisin dəlil olduğunu zikr edir. Bunlardan biri də peyğəmbərin, salləllahu aleyhi va səlləm, ölümündən əvvəl digər zövcələrindən Aişənin, radiyallahu anhə, yanında qalmaq üçün izn alması barədə varid olmuş səhih hadisdir. Bax: “əl-İtisam”, (2/288) İbn Hacər “əl-Fəth” (9/389) əsərində hədisləri zikr etdikdən sonra bunun peyğəmbərə də vacib olduğunu deyir. İmam Nəvəvi isə deyir: “Bu bizim əshabın əksərinin rəyidir” (Şərhu Sahih Muslim, 8/104) Eləcədə bax: Bəğavi, “Şərh əs-Sunnə”, 9/101, İbnul-Qayyim, “Zadul-Məad” 1/101.
- Dövlət xadimi və alim bir şəxs olub, adı Abdullah bin Əhməd bin Cəfər ət-Turki, ləqəbi isə Əbu Muhamməddir. Hicri 362-ci ildə vəfat etmişdir.
- Həllac bin Mənsur, əsl adı Həsən bin Mənsur bin Məhmi əl-Farisidir. Kunyəsi Əbu Abdullahdır. Babası Məhmi məcusi olmuşdur. Şeyx Tustəri ilə və Bağdatda öz dövrünün məşhur mutasavvud əhli olan Cuneyd və Nuri ilə dostluq etmişdir. Hindistana getmiş və orda sehr öyrənmişdir. Zındıq əhlindən olmuşdur, hululiyyə etiqadına sahib olmuşdur və bir çox insanından sapmasına səbəb olmuşdur.
- Abdurrazzaq, “Musənnəf” (11/7, rəq: 19748), Mamər bunu Zuhridən, o isə ənsardan bir nəfərdən rəvayət etmişdir. Kitabın təhqiqini edən deyir: “Ənsardan olan şəxs səhabidirsə, hədisin sənədi səhihdir, əgər səhabə deyilsə mürsəl olur. Lakin hədis eləcədə digər şahidlər ilə də səhih olur. “ Ənəsdən rəvayət olunan və “Fəvaid” əsərində (cild: 18/rəq: 73) keçən hədis çox zəifdir, çünki sənədindəki Amr bin Bəkr əs-Səksəki mətrukdur. Bunu Şeyx Albani “əs-Silsilə əs-Sahihə” əsərində (2998) qeyd edir və əlavə edir: “Lakin hədis çox tərəfdən digər vəchlərdə rəvayət olunmuşdur, bunların cəmi hədisin sabit əslinin olduğuna dəlalət edir.” Daha sonra İbn Vəhbdəki hədisi zikr edir və sonra isə digərlərini qeyd edir. İbn Əbi Asim, “əl-Əhəd val-Məsani” (3/81, rəq: 1397) və İbn Əsir yolu ilə “Əsəd əl-Ğayə” (6/253), Tabarani, “əl-Əvsat” (6517), İbn Mənda yolu ilə “əl-Marifə”də (2/rəq:21), Rəvayətlərin zəif olmasına baxmayaraq bunlar hədisi həsən dərəcəsinə qədər qaldırır.