Отправлено 25 июля 2009 - 23:44
Məfatihul-Ğeyb tefsiri. Fəxruddin Ər-Razi
Müşəbbihəyə Rədd (Yə`ni vəhhabilərin ulu babaları olan bə`zi hənbəlilərə və bə`zi əş`ərilərə)
Cənabı Haqqın, üzv və orqanları olduğunuğunu söyləyən kəslər, Allahın iki əli olduğunu isbat xüsusunda,"ıkı əlimlə, (yəni şəxsən) yaratdığıma səcdə etməkdən səni hansı şey məhrum etdi?" ifadəsiylə istidlalde tapılaraq, "Ayənin zahiri, buna dəlalət etməkdədir. Bu səbəbdən, bunu mənimsəmək lazımdır. Xeyli çox ayə də, bu ayəyə uyğun bir şəkildə gəlmişdir. Buna görə də, buna hökm etmək lazımdır" demişlər. Bil ki Allah Təalanın, bəzi cüz`lərdən və üzvlərdən meydana gəlmiş bir cisim olmadığına dəlalət edən dəlillər daha əvvəl keçmiş idi. Biz burada çox dəqiq bir şəkildə susdurucu bir neçə nöqtədən bəhs edək:
1) Allahın, üzvlərdən və cüzlərdən meydana gəldiyini söyləyənlər ya yalnız Quranda bəhs edilən üzvləri əldə etməklə və buna əlavə etməməklə kifayətlənəcəklər, yaxud da buna əlavədə tapılacaqlar. Buna görə də, əgər birincisi olsa, o zaman onların, çirkinlikdə, daha çoxunun tətbiq olunmayacağı bir forması və şəkli ortaya qoymuş olmaları lazımdır... Çünki, onların "ONun vəchi xaric, hər şey yox olucudur" (Qəsəs. 88) ayəsi səbəbinə yalnız bir üz parçası qəbul etmiş olmaları lazımdır.
Yine o parçada, ''Gözlerimin önünde akıp gider"(Kamer. 14) ayetinden ötürü, pekçok gözler; (Zûmer, se» ayetinden dolayı, (o yüzde) tek bir cenb (yan); "Ellerimizin yaptığından" (Yâsîn, 71) ayetinden dolayı, o "yan"da pekçok eller; -O'nun iki elinin olduğunun farzedilmesi halinde, bu iki elin, Hz. Peygamber (s.a.s)'in, "Hacer-i Esved, Allah'ın yeryüzündeki sağ elidir hadisinden dolayı, tek bir tarafta otması gerekir Keza "O gün, baldır açılır" (Kaiem, 42) ayetinden dolayı, O'nun tek bir bacağı olduğunu isbat edip kabul etmiş olmaları... gerekir.
İşdə (çəkilən) bu şəkildən, üzərində xeyli çox gözlərin, tək bir tərəfin (böyür) və yanın üzərində, xeyli çox əllərin və tək bir qıçın olması (yalnız) bir üz parçası meydana gəlir... Halbuki, ortaya çıxan bu şəklin, ən çirkin şəkil olduğu məlumdur. Əgər bu, bir kölə olsaydı, heçkimsə onu almaq üçün rəğbət etməzdi. Elə isə necə olur da insan, aləmlərin Rəbbinin bu şəkildə olduğunu söyləyə bilər?
İkincisinə, yəni, Quranda ələ alınan o üzvlərlə kifayətlənməyib, tam əksinə, uyğun şərhlərə görə, bu üzvləri artırıb azaltmasına gəlincə, bu vəziyyətdə, bunun görüş və məzhəbi, ayələrin, yalnız zahiri mənasına hamledilmesi halında batil və etibarsız olar. Və onun, mütləq tez-gec ağılın dəlillərini qəbul etməsi lazımdır.
2) Onlar, Allahın üzvləri olduğunu isbata cəhd etdiklərində, bu vəziyyətdə sən bax. Əgər onlar ONA, kişinin üzvünü isbat edib versələr, o zaman o, kişi olar; əgər, qadının üzvünü isbat etsələr, bu vəziyyətdə o, dişi olar, Yox ikisi də deyil yığsa, bu vəziyyətdə o, ya burulmuş, ya da cinsi münasibətdən aciz, (eninil) olar. Allah bu zalımların, (ONun haqqında) söylədikləri şeylərdən yaxşıca uzaq, uca və münəzzəhdir!
3) Bu dəlilimiz, Cənabı Haqqın şəxsiylə əlaqədardır. Buna görə də belə deyə bilərik: Onun cisimi, ya qətiliklə nüfuz edilməyən, bərk və sərt bir cisim olar və beləcə də, çox sərt bir daş olmuş olar; yaxud da, özünə nüfuz oluna bilən bir varlıq olar, beləcə də, bölünə bilən və parçalana bilən, yumşaq bir varlıq olar. Halbuki Allah, bütün bunlardan uca və münəzzəhdir.
4) Əgər Cənabı Haqq, yerindən tərpənə bilməyəcək bir şəkildə isə, bu vəziyyətdə O, aciz, iflic, oturduğu yerdən qalxa bilməz bir varlıq olmuş olar. Yox əgər O, olduğu yerdən hərəkət edəcək bir şəkildə isə, bu vəziyyətdə O, bəzi dəyişikliklərə yer olar və beləcə də, "Batıb itənləri sevməm "(Ən'am. 76) ifadəsinin məzmununa girmiş olar.
5) Əgər O, yemir, içmir, yatmır və hərəkət də etmirsə, ölü kimidir. Əgər bu işləri edir isə, çox gonbul və yeməyə içməyə, cinsi münasibətdə olmağa möhtac olan bir insandır, ki bu, batil və əsassızdır.
6) Onlar deməkdədirlər ki, Allah hər gecə, Ərşdən dünya səmasına enməkdədir. Allahın enməsi əsnasında biz onlara deyərik ki: Allah, Ərşin üzərində ikən, həm Ərşin müdebbiri, həm də dünya səmasının müdebbiri olaraq qalarmı? O zaman da, ONun enməsində bir fayda söz mövzusu olmaz. Yox əgər, Ərşin müdebbiri olaraq qalmır isə, o zaman ONun enməsi əsnasında Ərşin və göylərin ilahi olmaqdan uzaq qalmış olması lazımdır.
7) Onlar, Allah Təalanın Ərşdən daha böyük olduğunu, Ərşin böyüklüyünün isə Kürsinin böyüklüyünə nisbət edilə bilməyəcəyini, dünya səmasına çatana qədər, bunun bu tərtib üzrə davam etdiyini söyləyərlər... İşdə vəziyyət belə olunca, dünya səmasının Allahın əzəmətinə nisbəti, zərrənin dənizə olan nisbəti kimi olar. Allah dünya səmasına endiyində də, ya ilah, dünya səmasına sığacaq bir şəkildə kiçilər" deyilər, ya da "Dünya səması, Ərşdən daha böyük hala gələr" deyilər ki, bütün bunlar batil və səhvdir.
8) Aləmi (dünyanın) bir kürə formasında olduğu sabit olmuşdur. Dünya əgər, bir birliyə nisbətlə üst isə, digərinə nisbətlə də, alt olar. Ki bu, batildir. Əgər o, hər kəsə nisbətdə üst isə, o zaman da, bu aləmi bütün istiqamətlərdən əhatə edən bir cisim olar. Bu görüşə görə, bu aləmin ilahı da, fələklərdən bir fələk olur.
9) Yer üzü kürə formasında, göylər də eyni şəkildə kürə şəklində olunca, sənin farzedip təqdir edəcəyin hər saat, günəşi görməyən kürə sakinlərindən, müəyyən bir birlik haqqında gecənin üçdə biri olar. Buna görə də, indi əgər Cənabı Haqq, gecənin üçdə birində Ərşdən enəcək olsaydı, ONun, davamlı olaraq Ərşdən enmiş və artıq heç bir şəkildə Ərşə dönməmiş olması lazım idi.
10) Biz, günəşin və ayın, bu üç qüsurdan ötəri ilah ola bilməyəcəklərini ifadə etmişdik:
a) Bunların, parça və qisimlərdən meydana gəlmiş olmaları...
b.) Məhdud və sonlu olmaları...
c) Hərəkət, sakitlik, doğulub-batma kimi xüsusiyyətlərlə muttasıf olmaları... Bu halda, əgər Müşçbblhenin irəli sürdüyü ilah, qisimlərdən və parçalardan meydana gəlmiş olsa, o zaman mürəkkəb bir varlıq olmuş olar. Ərş üzərində olsa, o zaman məhdud və sonlu olar. Əgər, Ərşdən enib yenə oraya dönəcək olsa, hərəkət və sakitlik ilə təvsif edilmiş olar. Buna görə də, bu üç sifət, əgər üluhiyyətə tərs isə, Allahın, bütün bunlardan tənzih edilməsi lazımdır. Bu da, Müşebbihenin fikirini ləğv edər. Yox əgər, üluhiyyətə zidd deyilsə, bu vəziyyətdə heç kim, günəşin və ayın üluhiyyətini, dan və tənqid edə bilməz.
11) Cənabı Haqq, "De ki: "O Allah, birdir" buyurmuşdur. Halbuki əhəd ləfzi, mükəmməl bir şəkildə bir vəhdəti ifadə edər. Bu isə, Allahın cüzlərdən və parçalardan meydana gəlmiş olmasına tərs düşər.
12) Cənabı Allah, "Allah ganidir, sizlərsə kasıb. .."(Muhammed, 38) buyurmuşdur. İndi, Allah əgər parça və qisimlərdən meydana gəlmiş olsaydı, bu vəziyyətdə O, özünü meydana gətirən bu qisimlərə möhtac olmuş olardı ki, bu, Allahın mütləq mənada gani-müstağni olmasına zidddir. Bu halda, etdiyimiz bu izahlarla, Allahın üzvlərinin və qisimlərinin olmasının deyilməsinin qeyri-mümkün olduğu sabit olmuşdur.
Mütaşabihlərin Şərhi
Cənabı Haqqın, üzvlərdən və orqanlardan tənzih edilməsinin vacib olduğu, yəqini və qəti dəlillərlə sabit olunca, biz deyirik ki, üləma, (məsələn) Allah haqqında ifadə edilən "əl-yedi" (əl) ləfzi haqqında bu izahları etmişlər:
1) Yəd "qüdrət" mənasındadır. Necə ki Ərəblər, "Mənim gücüm və qüdrətim çatmaz" mənasında, deyərlər. Cənabı Haqq da, ''Yaxud nikah düyünü əlində olan kimsə hədiyyə etmiş olsun" (Bəqərə, 237) buyurmuşdur.
2) Yəd sözü, "nemət" mənasındadır. Necə ki Ərəbcədə, özüylə nemət mənası nəzərdə tutularaq, "Filan haqqında, filanın
nemət və yaxşılıqları, açıq-aşkardır" deyilər. O halda, Allah haqqında istifadə edilən, "iki əl" təbiriylə ya açıq və gizli nemətlər, yaxud da, dini-dünyəvi nemətlər nəzərdə tutulmuşdur.
3) Bu sözük, bəzən, təkid üçün gətirilər. Məsələn bir kimsənin, əliylə cinayət törədən kimsəyə "Bu, sənin iki əlinin qazandığı, etdiyi şeydir" deməsi kimidir. Necə ki Cənabı Haqq da, "Rəhmətimin Əvvəlində bir müjdəçi olaraq..." (Apraf, 57) buyurmuşdur.
Yeddin Şərhinin TənqidiBiri, "Burada, yəd ləfzini "qüdrət" mənasına götürmək caiz deyil. Bunun dəlilləri də bunlardır:
a) Ayənin zahiri, Allahın, iki əlinin olduğunu ifadə etməkdədir. Buna görə də, indi, yəd, qüdrət mənasına alınacaq olsa, o zaman Cənabı Haqqın, iki qüdrətinin olduğunun deyilməsi lazımdır ki, bu ola bilməz.
b.)Ayə, Hz. Adəm (a.s)ın, iki əl ilə yaradılmış olmasının, onun üstünlüyünü və mələklər tərəfindən özünə səcdə edilmiş olmağı tələb etməsini iktiza edər. Buna görə də, əgər "əl" yəd "qüdrət" mənasında olsa, o zaman, Hz. Adəm (ə.s) qüdrət ilə yaradılmış olar. Nə var ki, bütün əşya, Cənabı Haqqın qüdrəti ilə yaradılmışdır. Bu səbəblə, Hz. Adəm (a.s)ın Allahın əliylə yaradılmış olması kimi, İblis də, Allahın əliylə yaradılmışdır. Bu səbəblə, yeddin, "qüdrət" mənasına alınması vəziyyətində, bunun, Adəm (a.s)a İblis tərəfindən səcdə edilməsinin xəstəliyi olması, İblisə Adəm (a.s)ın səcdə etməsinə xəstəlik olmasından daha evlə ola bilməz Beləcə də, ayənin nəzmi (nizamı) pozular və batil olar.
c) Hz. Peyğəmbər (s.ə.s), bir hədisdə, "Allahın hər iki əli də sağ əldir" buyurmuşdur. Bu xüsusiyyətin, qüdrətə uyğun düşməyəcəyi məlumdur.
İkinci şərhə, yəni, "iki yəd"in, "iki nemət" mənasına alınmasına gəlincə, bu da bu səbəblərdən ötəri ola bilməz:
1) Allahın nemətləri xeyli çoxdur. Necə ki Cənabı Haqq, "Allahın nemətlərini saymağa qalxsanız, saya bilməzsiniz" (Ad, 18) buyurmuşdur. Halbuki, ayənin zahiri əl sayının yalnız iki olduğunu bildirməkdədir.
2) Əgər, "yəd" nemət mənasını versəydi, bu vəziyyətdə biz, belə deyə bilərdik: Nemət, Allah tərəfindən məxluqlar üçün yaradılar. Bu vəziyyətdə də, Adəm (ə.s) Allah üçün deyil, bəzi məxluqat üçün yaradılmış olardı. Bu isə onun kamalından çox, nöqsanlığına səbəb olardı.
3) Əgər "yəd" nemət mənasında olsaydı, o zaman (Müik, i) ayəsinin mənası, "Mülkü, nemətində olan şəxs nə ucadır;" <Am imran, mi cümləsinin mənası "Xeyr sənin nemətindəndir" və (Maidə, m) cümləsinin mənası da, "Xeyr, doğrusu, ONun iki neməti yayılmışdır" şəklində olardı ki, bütün bu mənaların xarab olduğu məlumdur.
Üçüncü şərhə, yəni yəd ləfzinin bəzən təkid üçün çox olaraq gətirilməsi məsələsinə gəlincə, biz belə deyərik: Bu sözük, həm özündə belə bir üzv olanlar, həm də olmayanlar haqqında istifadə edilər. Birincisinə gəlincə, bu, məsələn Ərəblərin, əliylə cinayət törədən kimsə haqqındakı, "Bu, sənin iki əlinin qazandığı şeydir" demələri kimidir. Bunun səbəbi budur: Qüdrətin, özünü göstərdiyi yer, əldir. İşdə bu səbəblə, yəd ləfzi, qüdrət mənasına alına bilmişdir. Belə olması halında, yəd ləfzindən qüdrət mənası nəzərdə tutulmuş olar. Halbuki, bu izahın ləğv edilişi, daha əvvəl keçmiş idi. İkincisinə gəlincə, bu da, məsələn "Çətin bir azabian evve/"(Sebe, 46) ayəs(n)i ilə, Hz. Peyğəmbər (s.a.s)ın "Qiyamət əvvəlində" ifadəsi kimidir. Ancaq nə var ki biz, bu lafızla bu məcazın edildiyini söyləyir, qəbul edirik. Lakin, məcaza müqayisə tətbiq olunmaz və bu, daim eyni olmaz. İşdə bu səbəbdən əlbəttə, bu cümlələrin mənası "əzabın əliylə" "saatın əliylə meydana gəlmişdir" şəklindədir, deyilə bilməz. Biz, "Allah və Rəsulunun qabağına keçmərik" (Hucurat, i) xitabıyla, təkid və çoxluğun nəzərdə tut ilə biləcəyin i qəbul edirik. Amma bu ayədə bəhs edilən, məcazi mənada olaraq bu sözük deyil, tam əksinə, "İki əlimlə yaratdım" ifadəsidir. Məcazlara müqayisə etmə batil olunca, sizin bu iddialarınız tamamıyla sakıt olar, düşər. Bu mövzuda mənim söyləyəcəklərim bundan ibarətdir" deyə bilərik.
Yuxarıdakı tənqidin tənqidi
Bu mövzuda, məncə, Xülasə olaraq bu deyilə bilər: Böyük bir hökmdar, maraq və əlaqəsini tamamilə o işə yönəltməsi vəziyyəti xaric, hər hansı bir şeyi öz əliylə etməz. Buna görə də, son dərəcə göstəriləcək maraq və əlaqə, əl ilə ediləcək işin ayrılmaz xüsusiyyəti olunca, o zaman, qəti dəlillər tapıldığında, bu sözü məcazi mənada götürmək mümkün olar. Mənim bu mövzuda xülasəylə söyləyəcəyim şeylər bundan ibarət olub, Allah ən yaxşısını biləndir.
Qeyd: Türk dilindən tərcümə "Dilmanc" proqramına məxsusdur. Vaxtaşırı nəzərdən keçirib düzəlişlər edərik inşaALLAH!
فقال رسول الله(صلى الله عليه وآله وسلم): يا علي اكفني هذه الكتيبة
Rasulallah (s.a.a.s.) buyurdu: "Ya Əli, məni müşrik dəstəsinin həmləsindən müdafiə et!"(Uhud döyüşü)
